Critical Reading – Thema Beeldvorming
Welke actuele vraagstukken en thema's zijn relevant voor mijn onderzoek en hoe kan ik mij als ontwerper verhouden tot kennis en disciplines uit andere domeinen, zoals wetenschap en journalistiek? In deze blogpost verken en beschrijf ik verschillende auteurs en evenementen vanuit verschillende domeinen, die zich bezighouden met thema's die relevant zijn voor mijn onderzoek.
Kijken is zien,
maar wát zien we?
Het thema waar ik mij op richt is Beeldvorming: het continue proces, waarbij we betekenis geven aan wat we zien.
Onze beeldvorming wordt gestuurd door de onbewuste geest. Het is een wisselwerking tussen beelden en onze eigen opvattingen: opvattingen die mede bepalen welke beelden we kiezen en deze beelden representeren op hun beurt weer onze opvattingen. De wisselwerking tussen beelden en onze eigen opvattingen wordt mede beïnvloedt door beelden die we tot ons krijgen vanuit de media.
Dit thema is relevant, omdat ik binnen mijn onderzoek met behulp van mediale beelden verhalen probeer te verzamelen én te delen, waardoor we de wereld om ons heen en elkaar beter kunnen begrijpen.
− Ontwerpvraag -
Hoe kan ik met behulp van beeld
verhalen verzamelen en delen, die mensen
helpen elkaar beter te begrijpen?
Binnen het thema zoom ik in op de onderlinge beeldvorming van elkaar binnen de samenleving en dit breng ik in verband met de rol en invloed van mediabeelden op die beeldvorming.
Om alle relevante bronnen (literatuur, documentaires, conferenties, events, organisaties) inzichtelijk te maken, heb ik een mapping gemaakt in de vorm van een tijdlijn. Op deze tijdlijn staan zowel relevante bronnen uit het heden als het verleden in de bovenste lijn, in combinatie met mediale beelden en gebeurtenissen door de jaren heen in de onderste lijn. Doordat deze chronologisch is, ontstaat er een visuele wisselwerking van actie & reactie tussen de gebeurtenissen in de media (onderste lijn) en de publicaties en kunstwerken van critici, wetenschappers en kunstenaars (bovenste lijn).
De tijdlijn dient naast dat het een tool is om overzicht te creëeren en verbanden te leggen, ook als conversation piece tijdens gesprekken met experts en participanten over mijn onderzoek: de geprinte tijdlijn is interactief en er kunnen ter plekke events, bronnen en gebeurtenissen aan toegevoegd worden.
Bekijk hier de mapping / tijdlijn als pdf
Auteurs
De bronnen op de tijdlijn hebben allemaal op de een of andere manier te maken met het thema Beeldvorming. Van essays en programma's van critici die ingaan op manieren van kijken en de visuele beeldcultuur, tot boeken, projecten en exposities van ontwerpers die onderzoek doen naar vormen van communicatie en menselijk gedrag.
Hieronder licht ik drie relevante auteurs vanuit drie verschillende discoursen toe, die zich bezighouden met de thematiek van vorm, inhoud en gevolgen van communicatie via media op onze beeldvorming van de samenleving.
Victor Burgin
- Kunstenaar, theoreticus en criticus op het gebied van tekst & beeld
- Keywords: beeldcultuur | interpretatie & connotatie | spektakel maatschappij | sociaal bewustzijn
Victor Burgin heeft meer dan veertig jaar lang visueel werk gemaakt en essays geschreven. Zijn fotografie- en videostukken zijn visueel en tekstueel, net als zijn geschriften. Het belangrijkste onderzoeksgebied van Burgin is de instabiliteit van betekenis op het gebied van fotografie. Daarbij werd hij onder andere geïnspireerd door de theorieën van Roland Barthes, een Frans literatuurcriticus en -theoreticus, semioticus en filosoof die begin jaren zestig de verborgen betekenissen van cultuuruitingen analyseerde.
Zoals Victor Burgin benoemt in een interview [1]:
“Roland Barthes’ Eléments de sémiologie changed my life.”
Roland Barthes gaat in op hoe de betekenis van een tekst of beeld afhangt van de interpretatie van de lezer of kijker. Victor Burgin borduurt daar op een zelfde wijze op verder met zijn werken omtrent de betekenis van beelden.
Victor Burgin [2]:
“Even a photograph which has no actual writing on or around it is traversed by language when it is ‘read’ by a viewer.”
Victor Burgin. Lei-feng (1973-4): 9 photographs, gelatin silver prints on paper.
De betekenis en interpretatie van een afbeelding hangt dus af van de interactie tussen het beeld, de context en de toeschouwer. Victor Burgin speelt met dit gegeven in zijn werken door bijvoorbeeld teksten van reclameslogans te combineren met fotografische zwart-witafbeeldingen in documentaire stijl. Hiermee bekritiseert hij de zichtbare en onzichtbare ideologie van de hedendaagse westerse kapitalistische maatschappij en visualiseert hij hoe het dagelijks leven gedomineerd wordt door gemedialiseerde informatie. Interessant is dat hij dit al deed in de jaren 60, dus nog voor de opkomst van het internet.
Victor Burgin "Life Demands a Little Give and Take" (1974)
Burgin probeert bewustzijn te creëren over onze manier van leven en denken die we als vanzelfsprekend beschouwen, en gaat in op onderwerpen als massaconsumptie en sociale ongelijkheid binnen de westerse, kapitalistische samenleving. Door contrasterende teksten over beelden te leggen, wordt je als kijker uitgenodigd om hier kritisch over na te denken.
Interessante publicaties
Actueel debat
Victor Burgin kwam voor het eerst in de aandacht als conceptueel kunstenaar eind jaren ’60. Zijn werk werd onder andere beïnvloed door theoretici en filosofen zoals Karl Marx, Sigmund Freud, Michel Foucault en Roland Barthes.
Victor Burgin ging in op thema’s en motieven die voortkomen uit gemeenschappelijke ervaringen van die tijd waar niet iedereen zich nog bewust van was: de ‘moderne’ stad, gezinsstructuren, taal, de kracht van beelden, principes van de overheid, geheugen en geschiedenis. Van conceptuele kunst en toegepaste kunst tot kritieken op massamedia-beelden en een reeks fototeksten op basis van psychoanalyse, semiotiek en filmstudies.
Rond die tijd stonden onderwerpen als de consumptiemaatschappij en massamedia bij meerdere critici en kunstenaars centraal, zoals bijvoorbeeld:
• Het boek De spektakelmaatschappij (oorspronkelijk Frans: La Société du spectacle) dat in 1967 werd gepubliceerd door Guy Debord, waarin de westerse consumptiemaatschappij wordt beschreven als beheerst door het ‘spektakel’, het schouwspel van massamedia en reclame.
• De serie Ways of Seeing uit 1972, waarin John Berger uitlegt hoe beelden werken in de westerse cultuur en hoe wat we zien altijd wordt beïnvloed door een hele reeks veronderstellingen over de aard van schoonheid, waarheid, beschaving, vorm, smaak, klasse en geslacht.
Gedurende deze periode begonnen ook kunstmarkten te domineren: kunst was niet langer alleen een vorm van verzet en reflectie, maar het werd onderdeel van de consumptiemaatschappij met zijn hoge veilingprijzen en media-beroemdheden. In tegenstelling tot ‘passieve kunst’, probeert Victor Burgin met zijn kunstwerken juist de interactie met de kijker op te zoeken.
Victor Burgin [3]:
“We are a consumer-society, and it sees to me that art has become a passive ‘spectator sport’ to an extent unprecedented in history. I have always tried to work against this tendency by producing ‘occasions for interpretation’ rather than ‘objects for consumption’. I believe that the ability to produce rather than consume meanings, the ability to think otherwise - ways of thinking not encouraged by the imperative to commodity production, ways condemned as ‘a waste of time’ - is fundamental to the goal of a truly, rather than nominally, democratic society. I believe art is one of the few remaining areas of social activity where the attitude of critical engagement may stille be encouraged - all the more reason for art to engage with those issues that are critical.”
Hoewel deze uitspraken en werken uit de late jaren ’60 tot het midden van de jaren ’80 stammen, zijn onderwerpen als de waarde van kunst en de interpretatie van massamedia beelden ook in de huidige samenleving nog onderdeel van het actueel debat onder kunstenaars en ontwerpers:
• De Britse straatkunstenaar Banksy (wiens identiteit nog steeds onbekend is) schildert antikapitalistische en kritische kunstwerken op muren die, tegen zijn zin in, soms duur worden verhandeld. In 2018 werd de veiling van zijn schilderij Meisje met ballon wereldnieuws, omdat kort nadat het kunstwerk was verkocht voor 1,04 miljoen pond, het werk zichzelf vernietigde door een deel van het schilderij te versnipperen. [4]
• De kunstenaars Pierre Huyghe en Phillipe Parreno gaan in op de hedendaagse massaconsumptie en de snelheid waarin producten worden gemaakt, gekocht en vervangen. Door ‘goedkoop’ de beeldrechten van de Japanse manga AnnLee op te kopen en daarmee een nieuw kunstwerk te creëren, bevragen ze met het collectieve kunstwerk No Ghost Just a Shell de positie van de kunstenaar, de waarde van kunst en de rol van de bezoeker. [5] Lees meer over dit werk in dit verslag.
Mijn onderzoek
Met betrekking tot mijn onderzoek zie ik meerdere overeenkomsten met het werk en de opvattingen van Victor Burgin.
- Zijn visie op de consumptiemaatschappij en de rol van massamedia hebben een relatie met het onderzoek dat ik doe naar hoe (nieuws)beelden onze beeldvorming van de wereld kunnen beïnvloeden;
- Zijn werk waarbij ‘ruimte voor interpretatie’ een belangrijk onderdeel zijn, zie ik terug in de manier waarop ik de dubbelzinnigheid en interpretatie-mogelijkheden van beelden inzet om verhalen te verzamelen;
- Zijn kijk op de rol van de toeschouwer zie ik terug bij iteraties waar ik met participanten reflecteer op de interpretatie van beelden en het vormen van onze oordelen en een situatie probeer te creëren waarin ruimte is voor ‘respectvolle discussies’.
Julianne H. Newton
- Professor in visuele communicatie op the School of Journalism and Communication op de universiteit in Oregon, Verenigde Staten
- Keywords: beeldcultuur | fotojournalistiek | werkelijkheid versus schijnwereld | menselijk gedrag | representatie & identiteit
Julianne H. Newton heeft gewerkt als verslaggever, redacteur, fotograaf en ontwerper voor kranten, tijdschriften en digitale media. De boeken en publicaties van Julianne H. Newton zijn vooral gericht op studenten van opleidingen op het gebied van visuele geletterdheid, communicatie en fotojournalistiek. In haar onderzoek en publicaties gaat Julianne H. Newton in op de veranderende en toenemende rol van de visuele reportage tegenover verbale reportage binnen hedendaagse media en probeert met deze ontwikkelingen inzicht te creëren in ons eigen gedrag, dat van anderen en de wereld.
In The Burden of Visual Truth onderzoekt ze de ‘visual truth’ en geloofwaardigheid binnen nieuwsmedia, fotojournalistiek, onderzoeken in kranten, artikelen en uitzendingen vanuit verschillende perspectieven. Allereerst onderzoekt ze de manier waarop fotojournalisten te werk gaan.
Julianne H. Newton [6]:
“The first step was to find out what newspaper en photojournalists and editor were doing: were they losing faith - and ground - in the profession or were they fighting to keep it alive? If indeed they still believed in photojournalism, what were they doing to strengthen its position in regard to visual truth?”
Vervolgens onderzoekt ze de definitie en het effect van ‘visual truth’.
Julianne H. Newton [6]:
“The second step was t look beyond the issue of the survival of photojournalism per se to assess professionals’ definitions of visual truth and how those definitions affected daily practice.”
Julianne H. Newton. Beyond Representation: Toward A Typology of Visual Behavior (1998)
In haar andere werk Beyond Representation: Toward a Typology of Visual Behavior brengt Newton die ‘visual truth’ in verband met ons eigen gedrag. In een voorbeeld geeft ze aan dat ondanks de inspanningen van een antropologisch fotograaf om de werkelijk vast te leggen, dit toch niet altijd gewaardeerd wordt door de geportretteerde doordat deze wordt geconfronteerd met de representatie van zichzelf. [7]
“I observed Tia Maria Knitting in this position and location every week day for two months before I felt comfortable taking a candid photograph. I Knew it be a ‘true’ visual document. But when I showed Tia Maria the photograph, she was horrified.”
Ze is dus constant op zoek naar wat als 'waarheid' wordt beschouwd en onderzoekt dit vanuit verschillende perspectieven: vanuit journalistiek oogpunt, antropologisch oogpunt, maar ook vanuit het oogpunt van de geportretteerden die worden weergegeven in de beelden.
Interessante publicaties
Actueel debat
Julianne H. Newton onderzoekt de hedendaagse beeldcultuur en menselijk gedrag voor en achter de camera. Daarbij analyseert ze de rol en de gevolgen van visuele reportage op ons gedrag en de wereld. Met dit onderwerp bevind ze zich midden in vraagstukken die op dit moment actueel zijn zoals fakenews en informatiemanipulatie, maar gaat ze ook in op de psychologische kant van het waarnemen: de manier waarop we foto’s bekijken en de verwerking daarvan in ons brein. Ze verhoudt zich dan ook meer tot kunstenaars en organisaties die zich op onderzoekende wijze met dit onderzoek bezig houden, in plaats van alleen kritisch en provocerend.
Voorbeelden van kunstenaars en organisaties die zich ook met dit onderwerp bezig houden zijn:
• Coralie Vogelaar reflecteert in haar werk Looking for a possible algorithm for the popular news image en Recognized / Not Recognized op hedendaagse (nieuws)fotografie. Ze onderzoekt en legt met moderne technieken bloot waar onze ogen naar kijken als het gaat om nieuwsfoto’s, maar laat tegelijkertijd zien hoe algoritmes ervoor kunnen zorgen dat één beeld representatief wordt voor een bepaalde scene en ons brein daardoor wordt beïnvloed. [8] Lees meer over dit werk in dit verslag.
• Visual Thinking Strategies is een strategie bedacht in Amerika, om esthetisch inzicht te ontwikkelen bij het kijken naar kunst. Het wetenschappelijk onderzoek van Abigal Housen [9] toont aan wat er in ons brein gebeurt wanneer we kunst waarnemen. De strategie is inmiddels verder ontwikkelt en wordt ook toegepast op scholen om het kritisch denken te bevorderen. Sinds een aantal jaar past The New York Times dit in samenwerking met VTS Amerika ook toe op het kijken naar nieuwsfotografie. [10]
Mijn onderzoek
Het werk van Julianne H. Newton is interessant omdat ze de hedendaagse beeldcultuur vanuit verschillende perspectieven onderzoekt: zowel vanuit een journalistiek oogpunt, maar tegelijkertijd ook vanuit een visueel sociologisch en antropologisch oogpunt. Ze verkent in hoeverre de werkelijkheid in fotografie vastgelegd kan worden en wat deze ‘visual truth’ voor verschillende partijen betekent. Daardoor is haar onderzoek rijk aan opvattingen en argumenten, en laat ze zien dat iedereen hier op zijn eigen wijze naar kijkt en naar handelt.
Binnen mijn onderzoek probeer ik tijdens experimenten participanten te confronteren met hun eigen opvattingen over hetgeen ze waarnemen, bijvoorbeeld een (nieuws)foto. Daarbij ben ik net als Julianne H. Newton niet persé op zoek naar de ultieme waarheid van een beeld, maar worden juist de verschillende interpretaties het uitgangspunt van een gesprek.
Bart Brandsma
- Sociaal en politiek filosoof, trainer en consultant
- Keywords: sociaal bewustzijn | polariserende maatschappij | nieuwsmedia | conflicten
Bart Brandsma werkte na zijn studie politieke en sociale filosofie als journalist voor Filosofie magazine, de Nederlandse publieke omroep, de Nederlandse Moslimomroep en Amnesty International. Sinds 2005 doet Brandsma onderzoek naar polarisatie en conflict in Europa en het Midden-Oosten. Door zijn werk voelde hij destijds de spanning tussen moslims en niet-moslims sterk toenemen na 9/11 en de moord op Theo van Gogh.
Bart Brandsma [11]:
“Het land werd zowat ingedeeld in moslims en niet-moslims en plots wat ik een niet-moslim. Was dat mijn identiteit? Hoe kon ik dat etiket weigeren? Moslims voelden uiteraard diezelfde spanning, want ze werden aangesproken op één aspect van hun identiteit. Als ergens een aanslag gebeurde, werd meteen verwacht dat welke moslim zich daar openlijk van zou distantiëren. Wie dat niet deed, behoorde bij de terroristen. Ik wilde precies weten hoe dat mechanisme werkte en als het even kon, er ook oplossingen voor bedenken voor de samenleving.”
Het zij-wij-denken is volgens Brandsma eigen aan mensen: we denken nu eenmaal in tegenstellingen.
Bart Brandsma [11]:
“Man versus vrouw, christen versus moslim, jong tegenover oud, autochtoon versus allochtoon. Polarisaties werken in op de identiteit van mensen. Dat is niet per definitie verkeerd. Het kan ook positief zijn, want zonder polarisatie geen maatschappelijke vooruitgang. Maar het is een grotendeels irrationele gevoelsdynamiek die moeilijk beheersbaar is en daardoor ook tot gevoelens van onmacht kan leiden.”
Door zijn bevindingen te toetsen aan de praktijk, er over verder te denken en nieuwe inzichten weer te toetsen, ontwikkelde Brandsma een model waarin de basiswetten en de hoofdrolspelers van de polarisatiedynamiek zijn weergegeven. De dynamiek van polarisatie bevat vijf spelers: de pushers, de joiners, het stille midden, de bruggenbouwer en de zondebok.
Bart Brandsma. Rollen binnen de dynamiek van het polarisatie denkkader.
Volgens Brandsma is het zaak om ‘het stille midden’ te versterken: mensen in deze groep voelen de druk van de pushers om een kant te kiezen, maar blijven neutraal, genuanceerd of onverschillig staan ten opzichte van het vraagstuk. Zolang dat er is om weerstand te bieden aan het wij-zij denken, is er ook ergens in de samenleving rust en vrede. [12]
Tegenwoordig werkt Bart Brandsma als trainer en consultant rond conflict, dialoog en polarisatie, voor onder andere politiediensten, onderwijsinstellingen, overheidsinstellingen, steden en gemeenten.
Interessante publicaties
Events
IMPAKT Center for Media Culture
- Hedendaagse mediacultuur
- Exposities, lezingen, events, festival
IMPAKT Center for Media Culture is gevestigd in Utrecht en presenteert kritische en creatieve visies op onze hedendaagse mediacultuur. Ze onderzoeken vraagstukken op het snijvlak van de maatschappij, digitale cultuur en media vanuit verschillende invalshoeken en disciplines, zoals kunst, wetenschap en technologie. Meerdere exposities, lezingen en activiteiten bij IMPAKT zijn relevant voor mijn onderzoek, omdat deze patronen blootleggen over beeldvorming door de media en de gevolgen daarvan op de samenleving.
Ik wil deze events en tentoonstellingen bezoeken om te onderzoeken hoe dit thema wordt gepresenteerd, welke kunstenaars en mogelijke experts zich hiermee bezig houden en hoe zij de onderwerpen en het onderzoek hebben vertaald naar een ontwerp en expositie. Zodat ik vervolgens kan bepalen hoe mijn onderzoek zich verhoudt binnen dit thema en en welke positie ik daarbinnen in kan nemen als ontwerper.
Truth that Lies
9 feb t/m 17 maart 2019
Deze tentoonstelling en paneldiscussie richt zich op desinformatie, alternatieve feiten, fake-news en informatiemanipulatie door taalgebruik: gebaren, algoritme, propaganda en tautologie. Hoe worden woorden en ideeën gebruikt om te verdoezelen en te manipuleren? Truth that Lies onderzoekt de verschillende politieke en culturele strategieën die zijn gebruikt in onze ‘post-truth reality’ en in de recente geschiedenis. [13]
Affected Words
21 t/m 23 maart 2019
In het digitale tijdperk beïnvloeden nieuwe technologische hulpmiddelen de manier waarop we over de werkelijkheid waarnemen. Sociale media zorgt ervoor dat iedereen kan deelnemen aan de verhalen van de samenleving, maar emoties worden op hetzelfde niveau gecommuniceerd als informatie. Deze expositie bevraagt hoe deze nieuwe emotionele taal heeft bijgedragen aan de ‘post-truth’: omstandigheden waarbij objectieve feiten minder belangrijk zijn bij het bepalen van de publieke opinie dan emotionele factoren of persoonlijke overtuigingen. [14]
IMPAKT festival
30 okt t/m 3 nov 2019
Het IMPAKT festival is een jaarlijks vijfdaags multimedia evenement met tentoonstellingen, filmvertoningen, lezingen, paneldiscussies, performances, presentaties en Artist talks op verschillende locaties in Utrecht. Het thema van dit jaar is nog niet bekendgemaakt, maar ik verwacht dat dit festival ook dit jaar relevant zal zijn om te bezoeken.
Pakhuis de Zwijger
- Creatieve industrie, de stad, global trends
- Exposities, lezingen, panels, events
Pakhuis de Zwijger programmeert onderwerpen die variëren van Europese politiek en cultuur tot buurtcommunities en stadslandbouw, van zorg en werk tot design en fotografie. De programma’s bij Pakhuis de Zwijger zijn interessant voor mijn onderzoek omdat er regelmatig discussies en lezingen worden georganiseerd vanuit actuele vraagstukken die ingaan op de thematiek beeldvorming: onder andere door de media en onze onderlinge omgangsvormen met elkaar binnen de samenleving. Hieronder een aantal voorbeelden.
De Groene Live
We leven in het tijdperk van het snelle nieuws en worden dagelijks geconfronteerd met vluchtige berichtgeving van nieuwsmedia die veelal hetzelfde doen. De Groene Amsterdammer daarentegen investeert al jaren in diepgravende journalistiek en eigen onderzoek. In deze programmareeks heeft elk programma een ander thema en worden urgente onderwerpen besproken met (onderzoek)journalisten en steeds andere relevante gasten. De programma’s die zijn geweest zijn nog terug te bekijken op video. [15]
Voorbeelden van eerdere relevante thema’s zijn:
- Waarom zijn vluchtelingen niet welkom?
Vluchtelingen, migratie en mensenrechten - dé uitdaging van Europa. - De ontmanteling van de democratie
Hoe de kunst van het samenleven verstoord raakt - en wat er aan te doen.
Samen tegen Racisme
Festival op de Internationale Dag Tegen Racisme met talks, films, kunst, muziek en food. Er worden experts vanuit verschillende domeinen uitgenodigd en kritische gesprekken gehouden met politici en bestuurders. Daarnaast krijgen jonge kunstenaars, filmmakers en muzikanten een podium om hun kunsten rondom dit onderwerp te delen. [16] Specifieke interessante onderdelen van het programma die aansluiten bij mijn onderzoek:
- Paneldiscussie & lezing moslims in de media
Wat zijn de cijfers rondom berichtgeving van moslims in de vier grootste Nederlandse kranten en hoe wordt deze groep geportretteerd? En is hier sprake van stereotypering? - Interactieve kunstperformance
Interactieve performances van mensen met verschillende achtergronden waarbij het publiek wordt uitgedaagd actief deel te nemen en te reflecteren op hun dagelijkse omgangsvormen en denkpatronen rondom vooroordelen en uitsluiting.
Bronnen
1. Roberts, J. (1997). “Interview with Victor Burgin,” in The Impossible Document: Photography and Conceptual Art in Britain 1966-1976. London.
2. Burgin, V. (1982). “Looking at Photographs,” in Thinking Photography. London: Macmillan.
3. Burgin, V. (1986), Between. New York: Blackwell Pub.
4. Steenhuis, P. & Unen, D. (2018). Banksy-schilderij vernietigt zichzelf op veiling. Geraadpleegd op 31 maart 2019 van https://www.nrc.nl/nieuws/2018/10/07/banksy-schilderij-vernietigt-zichzelf-op-veiling-a2356098
5. Art Space (2015). Hans Ulrich Obrist on the Historic Import of AnnLee, Pierre Huyghe and Philipe Parreno’s Self-Aware Creation. Geraadpleegd op 21 oktober 2018, van https://www.artspace.com/magazine/art_101/book_report/no-ghost-just-a-shell-phaidon-53070
6. Newton, J. (2000). The Burden of Visual Truth: The Role of Photojournalism in Mediating Reality. Abingdon: Taylor & Francis Inc.
7. Newton, J. (1998). Beyond Representation: Toward a Typology of Visual Behavior. Geraadpleegd op 10 maart 2019, van: https://anthrosource.onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1525/var.1998.14.1.58
8. New Dawn (2016). Het herkennen van patronen - een interview met Coralie Vogelaar. Geraadpleegd op 3 november 2018, van http://newdawnpaper.nl/interview/het-herkennen-van-patronen-een-interview-met-coralie-vogelaar
9. Housen, A. (2002). Aesthetic Thought, Critical Thinking and Transfer. Geraadpleegd op 24 december 2018 van https://vtshome.org/wp-content/uploads/2016/08/5Æsthetic-Thought-Critical-Thinking-and-Transfer.pdf
10. The New York Times (2019). The Learning Network. What’s Going On in This Picture? Geraadpleegd op 31 maart 2019 van https://www.nytimes.com/column/learning-whats-going-on-in-this-picture
11. Knack (2018). Bart Brandsma: ‘Als je andere mensen kakkerlakken noemt verlaat je de beschaving’. Geraadpleegd op 10 maart 2019, van: https://insidepolarisation.nl/wp-content/uploads/2019/03/Bart-Brandsma_-Als-je-andere-mensen-kakkerlakken-noemt-verlaat-je-de-beschaving-België-Knack.pdf
12. Juffermans, J. (2018). In tijden van groeiende polarisatie vestigt filosoof Bart Brandsma zijn hoop op het stille midden. Geraadpleegd op 10 maart 2019, van https://www.vn.nl/in-tijden-van-groeiende-polarisatie-vestigt-filosoof-bart-brandsma-zijn-hoop-op-het-stille-midden/
13. Impakt (z.d.). Impact tentoonstelling: Truth that Lies. Geraadpleegd op 19 maart 2019, van http://impakt.nl/nl/headquarters/news/impakt-exhibition-truth-that-lies/
14. Impakt (z.d.). Impakt event: Affected Words. Geraadpleegd op 19 maart 2019, van http://impakt.nl/nl/headquarters/events-headquarters/upcoming-events/impakt-event-affected-words/
15. Pakhuis de Zwijger (z.d.). De Groene Live. Live magazine over urgente onderwerpen uit De Groene Amsterdammer. Geraadpleegd op 19 maart 2019, van https://dezwijger.nl/programmareeks/de-groene-live
16. Pakhuis de Zwijger (z.d.). Festival: Samen tegen Racisme. Geraadpleegd op 19 maart 2019, van https://dezwijger.nl/programma/festival-samen-tegen-racisme