Britt Hoogenboom

“Design is the conscious effort to impose
meaningful order”

- Victor Papanek -

“Alles is design en design is overal”

- Lucas Verweij -

“We can use design to inspire, raise awareness,
stimulate discussion, and provoke debate” 

- Dunne & Raby -

- Antwoord van participanten op de vraag een designobject te fotograferen
in de context waar ze zich op dat moment bevinden (bron: auteur) -

“Nieuwe manieren van kijken ontwerpen naar maatschappelijke vraagstukken”  

- Tabo Goudswaard -

Alles is design

Bij ‘design’ wordt weliswaar nog veelal gedacht aan producten, vaak met een hoge prijs. Maar in de praktijk is dit allang niet meer zo. Het zijn niet alleen producten, maar ook diensten, denkwijzen, strategieën, processen en methodes die aan het begrip design worden gekoppeld. Het een verzamelnaam geworden voor heel veel verschillende diciplines: “Productvormgevers, industrieel ontwerpers, grafisch vormgevers en interieurontwerpers, ze noemen zich allemaal designers en wat ze maken is design - dus als werkwoord én als bijvoeglijk of zelfstandig naamwoord. Ik ben designer, ik design, ik maak design, ik ben een bikedesigner, een designfiets: het kan allemaal” (Verweij, 2016). Consumenten worden uitgenodigd om eigen content toe te voegen aan producten, zodat ze betrokken raken bij het merk. Steeds vaker bepaalt de consument hoe producten en media eruit moeten zien en zijn we langzaam maar zeker, zoals IKEA zegt in haar campagne, allemaal designers geworden.

Het begrip design heeft geen exclusiviteit meer, devalueert en wordt tegenwoordig overal aan gekoppeld. In hoeverre is er een ontwikkeling gaande en omvat het begrip nog waar het in de kern om gaat? 

Commercieel versus maatschappelijk belang

Het label design wordt overal ten onrechte toegepast ter promotie van consumptie. “Design is inmiddels ook een marketingtool. Door de populariteit van het woord wil iedereen zijn producten graag onder de vlag van design aan de man brengen” (Verweij, 2016). Het lijkt er op dat het vakgebied steeds meer bezig is met maximalisatie van consumptie en winst. Victor Papanek, ontwerpfilosoof en groot voorstander van sociaal en ecologisch verantwoord ontwerpen van producten, hulpmiddelen en gemeenschapsinfrastructuren publiceerde in 1971 zijn boek met de titel Design for the Real World. In dit boek gaat hij in op de ontwikkeling waarbij Advertising design inzet om “mensen te verleiden dingen te kopen die ze niet nodig hebben, met geld dat ze niet hebben, om indruk te maken op mensen die dat helemaal niets kan schelen”. Papanek pretendeerde toen al, dat designers hun skills en expertise in zouden moeten zetten omtrent onderwerpen als gezondheid, opvoeding, duurzaamheid en betekenisvolle communicatie: “Design is het krachtigste hulpmiddel waarmee de mens zijn gereedschappen en omgevingen vormt” (Papanek, 1985).

Het sociale aspect

Tegenwoordig valt het inzetten van ontwerp voor het oplossen of ter sprake brengen van maatschappelijke vraagstukken onder de term Social Design. De soorten vraagstukken waarin social designers zich verdiepen zijn eindeloos en verschillen per project en ontwerper.

Een voorbeeld is hoe kunstenaar en social designer Tabo Goudswaard met zijn ontwerpstudio Goudswaard een nieuwe manier van kijken ontwerpt naar maatschappelijke vraagstekken, zoals voor een zes jaar durende bouwfase voor de omgeving rond de A9 Gaasperdammerweg: de focus werd niet gelegd op de hinder die de bouw zou geven, maar werd gezien als een tijdelijke economie waarbij met betrokken partijen een social enterprise werd opgericht die maatschappelijk rendement nastreeft en investeringen doet. Volgens Goudswaard moeten designers meer betrokken worden bij het vormgeven van de samenleving en leiden de manieren van denken van kunstenaars en designers tot innovatieve oplossingen: “Als kunstenaar kan je intuïtief en inefficiënt werken, niet-weten, twijfelen, proberen en mislukken mag. Kunstenaars hebben de mogelijkheid om agendaloos en zonder dwingende systeemregels naar processen te kijken. Ze stellen fundamentele vragen en kunnen goed vanuit menselijk perspectief kijken. Doen wat nodig is en niet doen wat hoort” (Schijven, 2016).

Het kunstenaarsduo Anthony Dunne en Fiona Raby doen dit op een geheel andere wijze. Zij stellen tentoonstellingen samen waarin problemen en situaties vanuit toekomstige scenario’s worden gepresenteerd. Deze tentoonstellingen zijn speculatief van aard en bestaan uit hypothetische gebruiksvoorwerpen. Studio Dunne & Raby stelt dat door bewustzijn en discussie, we ervoor kunnen zorgen dat de meest wenselijke toekomst kan worden verwezenlijkt en de meest minst wenselijke kan worden vermeden. Opvallend is dat deze toekomstscenario’s worden gepresenteerd door middel van producten. “Alleen wanneer producten worden gekocht, komen ze het dagelijks leven binnen en hebben ze effect. De daad van kopen bepaalt de toekomst. Naast het proberen te redeneren en ons intellect te gebruiken, worden we verleid door begeerte en het irrationele” (Dunne & Raby, 2009). Met het oog op maatschappelijk en sociaal belang, spelen Dunne & Raby in op de onbeperkte materiële behoeften van de mens en draait het juist om de tegenstrijdige emoties en reacties die het uitlokt bij mensen.  

Dit zijn voorbeelden van designers die ontwerp inzetten om mensen na te laten denken over kleine en grote maatschappelijke probleemstellingen. Ontwerpers hebben een empathische benadering. In tegenstelling tot de manier van werken vanuit techniek en wetenschap, stellen designers de mens centraal en kijken naar het menselijke aspect in een onderzoek of vraagstuk.

Zinvol design  

Wat onder het begrip ‘design’ wordt verstaan loopt uiteen van luxe producten tot marketingstrategieën en werkwijzen. Design is geen afgebakend begrip, maar een continuüm geworden. 

Enerzijds is het waar wat IKEA zegt: we zijn allemaal ontwerpers. Alles wat we doen, is bijna altijd ontwerp of een ontwerpproces, want ontwerp is fundamenteel voor alle menselijke activiteiten en in die zin zou iedereen zijn eigen leven moeten kunnen ontwerpen. Anderzijds is het door iedereen toepassen van design ook het pijnpunt: de ontwikkeling waarbij design wordt ingezet en geassocieerd wordt met bedrijven die commercieel gewin verkiezen boven menselijke gezondheid en welzijn. 

Als gekeken wordt naar de oorspronkelijke benadering vanuit designers dan is design van nature ‘sociaal’. Dat de term social design in het leven is geroepen en er discussie gaande is om de aandacht te vestigen op dat design een sociale discipline is, geeft aan dat designers zich niet uitsluitend bezig willen houden of geassocieerd willen worden met het aanjagen van de economie en het stimuleren van consumptie. Social design is dan ook waar design vanuit de oorsprong om gaat, maar het betekent niet dat interaction design, service design of product design niet sociaal kan zijn. Of het nu vanuit commercieel of non-profit oogpunt is, design moet worden ingezet voor ‘zinvolle’ doelen, bewustzijn vergroten, vernieuwende perspectieven bieden of in beweging brengen. 

Master design

Hoe ik dat in mijn eigen design en design research terug zie, vind ik nog moeilijk om specifiek op papier te zetten. Als ik reflecteer op de projecten die ik heb gedaan en het liefst doe, terugkijk op mijn aanpak en vanuit welk uitgangspunt ik de projecten ben gestart, dan herken ik de volgende patronen:

• De onderzoeken starten vanuit een persoonlijke fascinatie, geplaatst in een maatschappelijke context

• De onderwerpen hebben te maken met emotie en menselijk gedrag 

• De ontwerpen zijn verhalend 

• De ontwerpen willen een (sociaal) bewustzijn creëren

Tijdens deze master wil ik dan ook verder onderzoeken en specificeren wat mijn onderzoeksmethodes zijn, welke methodes bij mij passen (zowel als ontwerper als persoon) en hoe ik deze kan definiëren. Vervolgens waar ik als ontwerper sta, hoe ik me verhoud tot andere ontwerpers en kunstenaars en welke potentiële opdrachten en opdrachtgevers daarbij passen.

Bronnen

Dunne, A. & Raby, F. (2009). What if. Geraadpleegd op 29 september 2018, van http://www.dunneandraby.co.uk/content/bydandr/496/0

Schijven, M. (2016, 20 januari). Social designers moeten betrokken worden bij de vormgeving van de samenleving. Geraadpleegd op 29 september 2018, van https://stedenintransitie.nl/interview/tabo-goudswaard

Verwey, L. (2016). De design factor. Zaltbommel: Uitgeverij Haystack. 

Verweij, L. (2013, 26 december). “It’s only a matter of time before the design bubble bursts”. Geraadpleegd op 29 september 2018, van https://www.dezeen.com/2013/12/26/opinion-lucas-verweij-design-bubble/

Papanek, V. (1985). Design for the Real World. Chicago: Academy Chicago Publishers.

SAN (2007). Iedereen = designer. Geraadpleegd op 16 oktober 2018, van https://sanaccent.nl/case/iedereen-designer/